SES BİLGİSİ ve YAZIM KURALLARI

Konu: SES BİLGİSİ ve YAZIM KURALLARI C.tesi Ara. 27, 2008 12:06 am

SES BİLGİSİ ve YAZIM KURALLARI

A) Ünlü Uyumları
B) Ünsüz Değişmeleri
C) Ses Olayları
D) Yazım Kuralları

Bir dilin seslerini ve seslerle ilgili özelliklerini inceleyen dilbilgisi dalına SES BİLGİSİ (Fonetik) denir.
Dilimizde sesleri karşılayan 8 ünlü (sesli), 21 ünsüz (sessiz) harf vardır. Sesler heceleri, heceler de sözcükleri oluşturur. Ünlülerin hece değeri vardır. Ünsüzlerin hece değeri yoktur. Sözcükteki ünlü sayısı hece sayısını belirler.

ÜNLÜ UYUMLARI

1- Büyük Ünlü Uyumu : Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde ince ünlü varsa, diğer hecelerinde de ince; kalın ünlü varsa, diğer hecelerinde de kalın ünlü bulunmasıdır.

İlk Hece Sonraki Hece

Kalın Kalın
(a, ı, o, u) (a, ı, u)

İnce İnce
(e, i, ö, ü) (e, i, ü)

2- Küçük Ünlü Uyumu : Türkçe sözcüklerde, her düz ünlüyü düz ünlüler; yuvarlak ünlüleri de ya düz geniş (a, e) ya da dar yuvarlak (u, ü) ünlüler izler. Küçük ünlü uyumuna ‘’Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu’’ da denebilir.

İlk Hece Sonraki Hece

Düz Düz
(a, e, ı, i) (a, e, ı, i)

Yuvarlak Dar-Yuvarlak, Düz-Geniş
(o, ö, u, ü) (a, e, u, ü)

* ‘’O, ö’’ sesi yalnızca ilk hecede bulunur; sonraki hecelerde bulunmaz.

* ‘’-yor’’ ekindeki ‘’o’’ sesi bu kuralı bozar. (Bilmiyor – Gülmüyor...)

* Kamyon , radyo, doktor, horoz, motor, sözcükleri Türkçe değildir.

* Çamur, yağmur, tavuk, kabuk, kavun, gibi sözcükler Türkçe olmalarına karşın küçük ünlü kuralına uymaz.

DİKKAT ; Bileşik sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz; gerekirse her sözcükte ayrı ayrı aranır.

* Ünlü Uyumları Türkçe Sözcüklerde Aranır.
‘’ Kalem, cihan, adalet, şükran, insan, mecmua....’’ sözcükleri yabancı kökenli olduğu için bu kuralın dışındadır.

* Anne, elma, kardeş, hangi sözcükleri (ana-alma-kardaş-kangı) gerçek biçimlerinden uzaklaştıkları için büyük ünlü uyumuna aykırı gibi görünürler. Bu sözcükler Türkçedir.

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYMAYAN EKLER

- yor = geliyor, seviyor, gülüyor
- ken = koşarken, ağlarken, bakarken
- ki = yukarıdaki, ondaki, dosyadaki
- leyin= akşamleyin, sabahleyin
- imtrak=yeşilimtrak, ekşimtrak
- daş = gönüldaş, ülküdaş

ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ

1- Ünsüz Yumuşaması : Sözcüğün sonundaki p, ç, t, k, ünsüzlerinin, ünlü ile başlayan ek aldıklarında b, c, d, g, ğ ünsüzlerine dönüşmesidir.

Kürek + i = Küreği Umut + u = umudu
Çorap + ı = Çorabı Sevinç + i = Sevinci

* Tek hecelilerin ve –t ekiyle türemiş sözcüklerin çoğu bu kurala uymaz.

Sırt + ı = Sırtı Sap + ı = Sapı
Anıt + a = Anıta Yakıt + ın = Yakıtın

* Yabancı sözcüklerin çoğunda da aynı durum vardır.

Millet + in = Milletin Saat + e = Saate

1- Ünsüz Sertleşmesi : Dilimizdeki ; c, d, g, ünsüzleriyle başlayan eklerin sert ünsüzlerle biten sözcüklere eklendiklerinde ; ç, t, k ünsüzlerine dönüşmesidir.

çiçek + ci = çiçekçi sert + ce = sertçe
beş + de = beşte sus + gun = suskun
hafif + dir = hafiftir dolap + dan = dolaptan
ağaç + da = ağaçta külah + cı = külahçı

* Bileşik sözcüklerde diğer kuralların yanı sıra bu kuralın da aranmaması gerekir ; Akdeniz, üçgen, akciğer

SES DÜŞMESİ

1- Ünlü Düşmesi : İki heceli olup ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcüklere ünlüyle başlayan

A- Akıl-ı = Aklı
Şehir-i = Şehri
Beyin-imiz = Beynimiz

B- Sızı-la-mak = Sızlamak
Koku-la-mak = Kokmak
Yumurta-la-mak = Yumurtlamak

C- Sarı-ar-mak = Sararmak
Yeşil-er-mek = Yeşermek
Kara-ar-mak = Kararmak

D- Kimi eylemlerden ad yapılırken ünlü düşmesi görülebilir ;

Ayır-mak = Ayrım
Kıvır-mak = Kıvrım
Sıyır-mak = Sıyrık

E- Söyleyiş kolaylığından kaynaklanan ünlü düşmesi görülebilir.

Orada = Orda
Burada = Burda
Şurada = Şurda

F- Kimi bitişik yazılan bileşik eylemlerde ünlü düşmesi görülebilir.

Kayıp-olmak = Kaybolmak
Zehir-olmak = Zehrolmak
Hapis-etmek = Hapsetmek

2. Ünsüz Düşmesi

Bazı sözcüklerin yapım eki alırken sonlarındaki ‘’k’’ sesini kullanmamalarıdır.

Alçak-al-mak = alçalmak
Ufak-cık = ufacık

SES AŞINMASI

Bileşik sözcüklerde ilk sözcüğün son hecesi ile ikinci sözcüğün ilk hecesindeki ses benzerliğinin kaynaşması sonucu oluşur.

Pazar-ertesi = Pazartesi
Ne-için = niçin
Ne-asıl = nasıl
Bu-ara = bura

Bazı sözcüklerin de başındaki veya sonundaki ses zamanla aşınmıştır.

Isıcak = sıcak
Isıtma = sıtma
Kışlak = kışla
Kadıköyü = kadıköy

SES TÜREMESİ (Ünlü türemesi)

Bazı sözcüklerde sözcük yapım eki alırken,pekiştirilirken veya bileşik sözcük oluşturulurken bir, ya da
Birden fazla sesin türemesidir.

Genç+cik = gencecik
Düp+düz = düpedüz
Bir+cik = biricik
Sırsıklam = sırılsıklam

ÜNSÜZ TÜREMESİ

Bitişik yazılan bileşik eylemlerde görülür.

Af etmek = affetmek
His etmek = hissetmek
Hal etmek = halletmek
Zan etmek = zannetmek
Ret etmek = reddetmek
Haz etmek = hazzetmek

ÜNLÜ DARALMASI

A ve E ünlüleri ile biten eylemlere şimdiki zaman eki ‘’-yor’’ getirildiğinde eylemin ünlüsü ‘’ı, i, u, ü’’ ye
Dönüşür.

Bekle-yor = bekliyor
Özle-yor = özlüyor
Kokla-yor = kokluyor

* Kaynaştırma harfi ‘’y’’ nin daraltıcı özelliği yoktur.

Söyle-ecek = söyleyecek
Gözle-en = gözleyen

U L A M A

Ünsüzle biten sözcükten sonra ünlüyle başlayan sözcük geldiğinde sözcüklerin birbirlerine eklenerek
Söylenmeleridir.

Sizden + aldığım + elmalar + ekşiymiş

Sözcükler arasında noktalama işareti varsa eklenerek okunmaz, yani ulama yapılmaz. ;

Annem, onu hiç beğenmemiş.

KAYNAŞMA

Ünlüyle biten sözcük ünlüyle başlayan bir ek aldığında arada ‘’y, ş, s ,n’’ ünsüzlerinden birinin kullanılmasıdır.

Sevgi + in = sevginin
Etki + i = etkisi
Başla + an = başlayan
İki + er = ikişer

* Ünlüyle biten bazı sözcüklere ‘’-de, den’’ eki getirildiğinde de kaynaştırma harfi kullanılır.

O + da = onda
Bu + dan = bundan

* ‘’İle’’ sözcüğü, ünlüyle biten sözcüğe ulandığında ‘’i’’ sesi ‘’y’’ sesine dönüşür

ünlü ile = ünlüyle
babası ile = babasıyla

BÜYÜK HARFLERİN KULLANILMASI

1- Cümlelerin ilk sözcüğünün başında kullanılır
2- Dizelerin ilk sözcüğü de büyük harfle başlar.
3- Her türlü özel adın başında kullanılır
4- Özel adlarla kullanılan lakaplar ve unvanlar, büyük harfle başlar
5- Belli bir tarih bildiren ay ve gün adları büyük harfle başlar
6- Ulusal ve dinsel bayramlarda, bayram niteliği kazanmış günlerin adları büyük harfle başlar
7- Dünya,güneş,ay sözcükleriyle gezegen adları gökbilim ve coğrafya terimi olarak kullanıldıklarında büyük harfle başlar.
8- Gazete,dergi,kitap adlarının ve yazı başlıklarının her sözcüğü büyük harfle başlar
9- Yazışmalarda hitaplar ve adresler büyük harfle başlar
10- Yön bildiren adlar ve ‘’aşağı, orta, uzak, iç, eski’’ gibi sözcükler özel adlarla kullanıldıklarında büyük harfle başlar. Orta Anadolu / Güney Avrupa / Aşağı Ayrancı / Küçük Menderes / Eski Kızılelma
11- Levhalar ve açıklama yazıları
12- Özel adlardan türetilen sözcükler
13- Bir tür adıyla oluşan özel adların ilk harfi büyük olur. Lozan Anlaşması / Kurtuluş Savaşı gibi.

ÖZEL ADLARIN YAZIMI

* Özel adlar büyük harfle başlar ve çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılarak yazılır
Belediye Atatkule’yi satacakmış.

* Özel adlara getirilen yapım ekleri kesme işaretiyle ayrılmaz.
On bir yıldan sonra artık Ankaralı sayılmalıyım.

* Eklendiği sözcüğe ulus veya aile anlamı katan ‘’-ler’’ eki kesme işaretiyle ayrılmaz.
İngilizler 1. Dünya Savaşı’nda gerçek yüzlerini gösterdiler.
Leylalar yarın dönecek mi?

BİLEŞİK EYLEMLERİN YAZIMI

1. Yardımcı eylemle bir ad soylu sözcükten kurulan bileşik eylemler bazen bitişik, bazen de ayrı yazılır.
Ad soylu sözcükte ses düşmesi veya türemesi olursa, bitişik yazılır.

Kendini günlerce eve (hapsetti)
Onu görünce sevineceğini (zannediyorum)

Ad soylu sözcükte ses düşmesi veya türemesi olmazsa, ayrı yazılır.

Hiçbir şey onu (teselli etmedi)
Herkes bu olaydan (söz ediyor)

2. İki eylemden oluşan özel bileşik eylemler bitişik yazılır ;

Yazabilmek – uyuyakalmak – yıkayıvermek – süregelmek – bayılayazmak

EKEYLEMLERİN YAZIMI

* Ekeylemler bitişik veya ayrı yazılabilir. Genel eğilim bitişik yazma yönündedir.
* Ünsüzle biten sözcüklere eklendiklerinde başındaki ünlü düşer.

Tuzsuz idi tuzsuzdu
Islak imiş ıslaktı
Açık ise açıktı

* Ünlüyle biten sözcüklere eklendiklerinde başındaki ‘’i’’ ünlüsü y’ye dönüşür.

Silgi idi silgiydi
Ekşi imiş ekşiymiş
Sarı ise sarıysa

* Sert ünsüzle biten bir sözcüğe eklenen ‘’idi’’ ekeyleminin ünlüsü düşerken ünsüzü de sertleştirir ;

Çocuk idi çocuktu
Boş idi boştu

PEKİŞTİRİLMİŞ VE BİLEŞİK SÖZCÜKLERİN, İKİLEMELERİN YAZIMI

1- Dilimizdeki bütün ikilemeler ayrı yazılır, aralarında noktalama işareti kullanılmaz ;

Konuşa konuşa / allak bullak / el ele / boşu boşuna / karış karış / konu komşu

2- Anlam kayması veya ses düşmesi yoluyla oluşan bileşik sözcükler bitişik yazılır.

Sütlü aş sütlaç
Ne için niçin
Katırtırnağı/devetabanı/danaburnu

* Terim olan bileşik sözcükler anlam kayması olmasa da bileşik yazılır.

Buzdağı / bezdoku / takımada / çanak yapraklılar

* Terimlerde niteleyici, belirtici sözcükler ayrı yazılır.

Doğru orantı / sabit çarpan / içbükey ayna / en küçük ortak kat

* Pekiştirilmiş sözcükler her zaman bitişik yazılır ;

Paramparça / yemyeşil / kupkuru / apaçık

‘’İ L E’’ SÖZCÜĞÜNÜN EK OLARAK YAZIMI

İle sözcüğü, sözcüklerden ayrı veya sözcüklere bitişik yazılabilir.

* Ünsüzle biten sözcüğe ek olarak getirildiğinde başındaki ünlü düşer, büyük ünlü uyumuna uyar ;

Çiçek ile çiçekle
Uçak ile uçakla

* Ünlüyle biten sözcüklere eklendiğinde başındaki ‘’i’’ ünlüsü y’ye dönüşür;

Sevgi ile sevgiyle
Tatlı ile tatlıyla

‘’ K İ’’ BAĞLACININ ve ‘’K İ’’ EKİNİN YAZIMI

1- Bağlaç olan ‘’Kİ’’ , ayrı yazılır ; Ağır git ki yol alasın
Ki bağlacı birkaç sözcükte kalıplaşmış olarak bitişik yazılır ; mademki / sanki / halbuki / oysaki

2- -Ki eki sözcüğe bitişik yazılır ve ünlü uyumlarına uymaz

Geçmişteki hatalardan ders almalıyız.
Onunki buluttan nem kapmak

* Birkaç sözcükte –ki eki küçük ünlü uyumuna uyar ;

O günkü , dünkü , öbürkü

‘’DE’’ BAĞLACININ VE ‘’-DE’’ EKİNİN YAZIMI

1- Bağlaç olan DE, ayrı yazılır; kendinden önceki sözcüğün son ünlüsüne göre büyük ünlü uyumuna uyar.

Geleceğimi biliyordu da beklememiş.
Çiçek de çocuk gibidir.

2- Ek olan –de, sözcüğe bitişik yazılır; büyük ünlü uyumuna uyar.

Sobada pişirilen güvecin tadına doyum olmaz.
Törende konuşmak istemiyormuş

* Sert ünsüzle biten sözcüklere eklenen –de ekinin ünsüzü sertleşir.

Bu saatte kimseyi bulamayız
Güneşte fazla kalınca bayılmış.

‘’Mİ’’ NİN YAZIMI

* Her zaman kendinden önceki sözcükten ayrı yazılan ‘’mi’’, büyük ve küçük ünlü uyumlarına uyar.

Annenin söylediklerini duydun mu ?
Gazete aldın mı ?
İlaçlarını içtin mi?

* Cümleye soru anlamı katılmadığında da Mİ , kendinden önceki sözcüğe bitişik yazılmaz; cümlenin sonuna da soru işareti konulmaz.

Bebek annesini gördü mü gülüyor.
İnsan direndi mi her güçlüğü yener.

KISALTMALARIN YAZIMI

1- Kurum ve kuruluş adları, her sözcüğün ilk harfi alınarak ve büyük yazılarak kısaltılır.

Türk Dil Kurumu / TDK Devlet Su İşleri / DSİ

Bu kısaltmaların sonuna nokta koymak yanlıştır.
Kısaltmaya getirilen ek, son harfle uyumludur ve kesme işareti ile ayrılır.

Sonunda ODTÜ’yü kazandı

2- Bileşik sözcükler, ilk sözcüğün ilk üç harfiyle ikinci sözcüğün ilk harfi alınarak ve sonuna nokta konularak
kısaltılır.

Anlambilim = anlb.
Dilbilim = dilb.

3- Diğer sözcükler, ilk harfleri, ilk iki veya ilk üç harfleri alınarak ve sonuna nokta konularak kısaltılır. Özel adların kısaltması büyük harfle başlar.

Cilt = c. Sayfa = s. İstanbul = İst. Ankara = Ank.

* Makam ve san bildiren sözcüklerin kısaltmaları da büyük harfle başlar.

Dr. Ayhan DEMİR
Binb. Yücel ÖZDEN

SAYILARIN YAZIMI

Sayılar yazıyla ya da rakamla yazılır. Sayıların ne zaman yazıyla, ne zaman rakamla yazılacağı, uygulamadaki ilkelerle belirlenmiştir.

* Bilimsel olmayan, kesinlik aranmayan yazılarda sayılar yazıyla gösterilir.

Ayni okulda iki yıl birlikte çalıştık.

* İki ya da daha çok rakamlı sayılar yazıyla gösterildiklerinde birbirinden ayrı yazılır.

Yemeğe on beş kişi katıldık.

* Bilimsel yazılarda, kesinlik aranan konularda sayılar rakamlarla yazılır.

Ankara-İstanbul arası 486 Km.dir.

* Rakamlarla yazılan sayılardan sonra gelen ekler, kesme işaretiyle ayrılır.

Ankara’ya 1980’de geldi.

* Çok basamaklı büyük sayıların ana basamaktan sonraki basamakları sayıyla gösterilebilir.

Bu evler 5 Milyara satılıyor.

* Parayla ilgili işlemlerde – araya ekleme yapılmasını önlemek amacıyla – sayılar, yazıyla yazılırken bütün basamakların bitişik yazılması yaygın bir kuraldır.

Beşyüzbin – üçyüzellimilyon

TARİHLERİN YAZIMI

Yıl bildiren sayılarda yalnızca Arap rakamları kullanılır. Ayları göstermede Arap veya Romen rakamları kullanılır.
Günlerde yalnızca Arap rakamları kullanılır. Gün, ay, yıl bildiren rakamların arasında nokta kullanılır.

20. 12. 1995 / 27. VI. 1984

* Aylar yazı ile de gösterilebilir. Böyle yazılan tarihlerde gün, ay, yıl arasında nokta kullanılmaz.

27 Mart 1996

* Tarihlere gelen ekler kesme işaretiyle ayrılır.

Arabası 20 Nisan 1996’da teslim edilecek.